درخت زندگی

انسان همواره تجلیات ذهنی خود را از طبیعت در قالب تصاویری روی آثار مختلف بازنمایی می‌کرد که برخی از آن‌ها به مرور با باورها و اعتقادات او ارتباط مستقیم پیدا کردند. در طول تاریخ برخی گیاهان و حیوانات با قدرت و قابلیت‌های ذاتی خود جنبه تقدس پیدا کرده و در تلقی عامه نیز به دلیل استدلال‌های تمثیلی و نمادین به موجودات اسطوره‌ای تبدیل شده‌اند. نگارة درخت یکی از عناصری است که به صورت مکرر بر روی آثار مختلف ثبت شده است. چراکه درخت زندگی نمادی است که در سراسر جهان همواره تقدیس وتکریم شده است و سمبل پیکار و تلاش انسان برای رسیدن به کمال مطلق است. در روانشناسی نیز این نماد را برای تلاش برای رسیدن به اهداف تعریف می‌کنند. درخت زندگی نماد استقامت و قدرت نیز هست. بنابراین کسانی که قدرتمند بودن را دوست دارند و به راحتی تسلیم مشکلات و موانع نمی‌شوند از این نماد استفاده می‌کنند.

درخت در معنای کلی آیینه تمام‌نمای انسان و خواسته‌های اوست. در میان نمادهای درخت، تعبیر «درخت زندگی» نمود نو شوندگی است و بیش از دیگر نمادها نمود پیدا می‌کند. اسطوره درخت زندگی را با اشکال متفاوت اما بن‌مایه‌ای یکسان در اساطیر ملل مختلف می‌توان باز یافت. درخت زندگی نمادی است که مفهوم زندگی و ابعاد مختلف آن را به تصویر می‌کشد. این نماد، نمایان‌گر ارتباط و اتصال اتفاقات و وقایع جاری در زندگی است. درخت زندگی رمز محور جهان و درختی همیشه سبز است که میوه‌هایش ابدیت و بی‌مرگی را همراه دارد.

درخت نماد طبیعت انسان است. از نقطه نظر فلسفی تصویر درخت آنگونه که چند شاخه از یک ریشه می‌روید و در نهایت به شکل هسته میوه روی شاخه پدیدار می‌شود نماد کثرت در وحدت است. میرچا الیاده اسطوره‌شناس مشهور تأکید دارد که «درخت، زندگی و نماد جهان زنده و پویاست زیرا همواره احیا می‌شود.»

برمبنای نظریه ناآخودگاه جمعی یونگ، بشر وارث نیروی ناخودآگاهی است که در روان او جای دارد و این ناخودآگاه جمعی است که سرچشمة نمادهاست. از این رو می‌توان تداوم حیات کهن‌الگوی درخت زندگی را در هنر ایران امری ناخودآگاه و میراث باستانی ذهن ایرانی دانست و درخت زندگی را نماد حیات جاودانگی و سرچشمه زندگی در فرهنگ ایرانی معرفی کرد. بر این اساس اینگونه استنباط می‌شود که مفهوم درخت زندگی ریشه در وجود بشریت دارد و بشر تلاش می‌کند خواستگاه درونی خودش را به شکل نماد و یا اسطوره روی زمین پیاده کند.

درخت زندگی، درختی است که در میانة زمین قرار دارد. نقش درخت زندگی از نقوش پرکاربرد و همچنین ارزشمند؛ از حیث تاریخ، اسطوره و نمادپردازی در میان فرهنگ‌های مختلف اعم از ایران، مصر، هند و چین بوده است. درخت در جوامع مختلف، نمادی از زندگی مجرد پس از مرگ، رستاخیز و دوام زندگی است و به سبب ایستادگی و تجدید حیات و قانون تکامل، در باورها؛ رمزی از آدمی شد و تقدس یافت. این رمز، گاهی به صورت یک درخت خاص به همراه حیوانات یا فرشتگان نگهبان و گاهی به صورت باغی پر از درختان همیشه سبز و گاهی به شکل گیاهانی که شیره مقدس آن‌ها به انسان جاودانگی می‌بخشد، در هنرهای مختلف جلوه‌گر شد.

تحول فرم‌های مختلفی از درخت زندگی در دوران پیشاتاریخ و تاریخی، به‌ویژه در فرهنگ‌های شرقی، به برکت بهره‌گیری از مفاهیم مشترکی چون جوانه‌زدن، شاخه گستردن در آسمان و ریشه دواندن در خاک به‌عنوان نمادی از زندگی، اندیشه و کمال شناخته شده است. پژوهش‌ها حاکی از آن است که درخت زندگی دارای جوهر الهی بوده و بر اساس باور‌داشت‌های بنیادین و نظام باورهای جامعه به نمادی اعتقادی بدل گشته و صورت مثالی درخت به‌عنوان مهم‌ترین منبع زایش و باروری در تمدن‌های گوناگون شمرده می‌شد.

درخت به علت میوه‌دهی و فراهم آوردن سایه و امنیت در میان فرهنگ‌های بسیاری نماد زندگی محسوب می‌شود. از این رو می‌توان سه نیاز اصلی انسان اعم از خوراک‌، پوشاک و مسکن را در آن تداعی کرد.